Hıristiyanlara Ait Kutsal Kitaplar ve Yazarları Hakkında

YENİ AHİT KİTAPLARI VE YAZARLARI HAKKINDA AÇIKLAMALAR

1. Yeni Ahit : Kitab-ı Mukaddes içinde Hıristiyanlara ait kutsal yazıları içine alan ikinci bölüme Hıristiyanlarca verilen addır. Kitapların Yeni Ahit içinde dizilişinde farklılık görülmekle birlikte bütün Hıristiyanlar aynı metni geçerli sayarlar. Resmi listesi M. S. 150 – 200 yılları arasında tespit edilen Yeni Ahit’in bütün kitapları Yunanca yazılmıştır.[1] En eski el yazmaları kabul edilen M. S. 117 – 138 yıllarına ait John Rylands Papirüsü, Manchester J. R. Üniversitesi kütüphanesinde; M. S. 200 – 250 yıllarına ait Bodmer Papirüsleri, Vatikan Kütüphanesinde; 1844 yılında Tischendorf isimli bir bilgin tarafından Sina Dağında bir manastırda bulunan ve M. S. 350 yılına ait olan Sina Dağı Kodeksi, Londra İngiliz Müzesinde; M. S. 400 yılına ait Ephraeme Kodeksi, Paris Milli Kütüphanesinde bulunmaktadır.[2] Bulunabilen en eski Osmanlıca metni ise Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesi’nin izni ve İngiliz ve Amerikan Bible Şirketlerinin finans desteği ile 1875 yılında Dersaadet’te “Ahd-i Cedid yani İncil-i Şerif” adıyla müstakil olarak yayınlanan metindir. Yeni Ahit’i oluşturan yazılar; “Rivayetler / Tarihi İnciller”, “Mektuplar / Talimi İnciller” ve “Apokaliptik Yazılar / Vahiy Bölümü” şeklinde sınıflandırılmaktadır.

2.İncil : “Müjde” anlamına gelen İncil, Kur’an-ı Kerim’e göre, Allahu Teala’nın, Hazreti İsa’ya “Tevrat’ı doğrulamak ve kendisine yol gösterici olmak üzere”[3] bir defada indirdiği[4] kitabın adıdır. Ancak bu vahyin kitap haline getirilip – getirilmediği ve akıbetinin ne olduğu bilinmemektedir. Hazreti İsa’nın tarihsel nedenlerden dolayı, mesajını bizzat öğrencilerine dikte ettirmek istemediği veya buna imkan bulamadığı, mevcut İncillerin ise, öğrencilerinin yahut sevenlerinin yazdığı hatıralardan ibaret olduğu kabul edilir.

Yeni Ahit içinde yer alan İncillerin hiç birinin “yazarının gerçekte kim olduğu”, “ilk defa hangi dilde yazıldığı”, “ilk nüshaların tam içeriğinin ne olduğu” konusunda kesin bilgiler ve ikna edici deliller yoktur.[5] Yazarlarının bizzat Hazreti İsa’dan değil, başka kaynaklardan derlediği bilgileri içeren İnciller, Hazreti Muhammed’in (s.a.v.) sözlerini toplayan hadis kitaplarına benzetilmektedir. Bazı İslam bilginleri de İncilleri, Kur’an-ı Kerim’e ve Hadis Kitaplarına denk tutmayıp, derleniş şeklinden hareketle Siyer / Tarih kitaplarına benzetirler.[6]

Hıristiyanlar ise, Allah Teala’nın İncil adıyla bir kitap vahyettiğini kabul etmezler. Onlara göre “İncil; Hazreti İsa’nın kendisidir ve Hazreti İsa, Allah’ın sözlerinin bedene bürünmüş şeklidir.” Hıristiyanlar, Hazreti İsa hakkındaki bu düşüncelerini aşırı boyutlara taşıyarak, O’nun, Allah’ın yeryüzüne inip, bir insan bedenine girmiş şekli (enkarnasyon) olduğunu iddia ederler. Yeni Ahit içinde yer almayı başarmış 4 İncil bulunmaktadır.[7] Bunlar Matta, Markos, Luka ve Yuhanna isimleriyle anılmaktadır ve beş ana konuyu ihtiva etmektedirler. Bu konular:

1. İsa’nın doğumu ve çocukluğu,

2.Halka yönelik konuşmaları ve eylemleri,

3.Çarmıhta ıztırap çekmesi ve defnedilmesi,

4.Ölümünden sonra taraftarlarına görünmesi

5.İnsan suretinde bedenleşmeden önceki hali şeklinde tesbit edilmiştir.

Bu dördünden başka çok sayıda İncil de bulunmaktadır. Ancak yüzlerce delegenin katıldığı M. S. 325 – İznik Konsili’nde azınlık bir grubun dayatmasıyla adı geçen dört İncil sahih sayılmış, diğerleri ise şüpheli – uydurma ilan edilmiştir.

3. Matta : Vergi veya gümrük memuru iken Hazreti İsa’nın havarileri arasına katılmıştır. Hazreti İsa’dan sonra Hıristiyanlığı yaymak için gittiği Habeşistan’da öldürüldüğü rivayet edilir. Adını taşıyan İncil’in M. S. 70 – 75 yıllarında Filistinli bir Hıristiyan tarafından, Antakya bölgesindeki Yahudi asıllı gruplar için yazıldığı belirtilir. Hazreti İsa’yı, “Eski Ahit kehanetlerini gerçekleştiren kişi” olarak göstermeye özen gösterir.

4. Markos : Havarilerden değildi. Pavlus ve Barnabas’ın ilk propaganda gezilerine katıldı. İncil’ini, Petrus’tan alınan bilgiler doğrultusunda, öncelikle Yahudi olmayan gruplar için yazdığı söylenir. Kimi Katolik din adamlarına göre Markos, “düzgün cümle kuramayan, kelime fakiri ve acemi bir yazardır.”[8] Markos İncili, Yeni Ahit İncilleri içinde en kısa olanıdır ve en erken döneme ait metin olduğu kabul edilir. İsa’nın doğumundan, çocukluğundan ve öğretilerinden söz etmek yerine, daha çok halkın Hazreti İsa’ya olan ilgisini anlatır. [9]

5. Luka : Pavlus’un doktoru ve Yahudi olmayan arkadaşlarından biri olarak tanınır. Kültürlü bir aileden geldiği, yüksek Yunanca konuştuğu ve İncilini Teofilos isimli bir kişiye hitaben yazdığı belirtilir.

M. S. 2. yüzyılda yaşamış (ve biri Eski Ahit’teki “cezalandırıcı”, diğeri İsa’yı gönderen “merhametli” iki ilah tanımak, Eski Ahit’i  reddetmek gibi görüşlerinden dolayı aforoz edilen ve “Şeytanın Oğlu” olarak isimlendirilen) ve bir Episkoposun oğlu olan Marcion’a göre Yeni Ahit İncilleri içinde en muteber olanı Luka İncilidir.[10]

6. Sinoptik : Matta, Markos ve Luka İncilleri, anlatımlarının benzerliğinden dolayı Yeni Ahit literatüründe Sinoptik İnciller adıyla anılmaktadır. Bu üç İncilde 330 ortak ve benzer cümle bulunmaktadır. Matta ile Markos İncillerinde 178 cümle, Markos ile Luka İncillerinde 100 cümle, Matta ile Luka İncillerinde 230 cümle birbirine benzemektedir.

7. Yuhanna : Hazreti İsa’nın en sevdiği şakirdi olduğu ve İncilini M. S. 65 – 90 yıllarında Efes’te yazdığı kabul edilir. Tasavvufi ögeler taşıması sebebiyle Yuhanna İncili, diğerlerinden farklı mütalaa edilir. Ancak “üslubunun Yuhanna’nın yaşadığı döneme uymadığı, son bölümünün Efes Kilisesi tarafından eklendiği” belirtilir. Bu arada Yuhanna İncilinin, Mecdelli Meryem adıyla bilinen ve Hazreti İsa’ya (bir çoklarına göre duygusal) bağlılığı ile tanınan bir kadın tarafından yazıldığı da ileri sürülmüştür.[11] Yeni Ahit içindeki üç mektup ile son sırada yer alan Vahy Kitabı da Yuhanna’nın ismini taşımaktadır. Yuhanna, mektuplarda Tanrı’nın “sevgi”, Hazreti İsa’nın “Allah’ın Oğlu” olduğunu söyler.[12] İnsanın Allah tarafından makbul sayılması ve dünya ile baş edebilmesi için buna iman etmenin şart olduğunu iddia eder.

Vahiy Kitabı ise, “yedi mühürlü kitap tomarı”[13]  “yedi boynuzlu – yedi gözlü kuzu”[14] “yedi borazan”[15] “yedi melek – yedi bela”[16] “yedi tas”[17] gibi, Hıristiyanların da açıklayamadığı anlatımları  içermektedir. Yeni Ahit’in Süryanice ve Ermenice metinlerinde yer almayan ve 1545 – 1563 Trento Konsili kararıyla Yeni Ahit külliyatına dahil edilen Vahiy Bölümünün, Yuhanna tarafından yazıldığı hususu eleştiri konusu olmuştur.[18]

8. Yeni Ahit’te yer almayan İnciller : Hıristiyanlarca şüpheli – uydurma ilan edilen bir çok İncil daha bulunmaktadır. İbraniler İncili, Mısırlılar İncili, Yakup İncili, Petrus İncili, Barnaba İncili, Arap – Süryani Çocukluk İncili … gibi. Bunlardan Barnaba ve Tomas İncilleri Türkçe’ye çevrilmiştir.

9. Barnaba İncili : Hazreti İsa’nın, kendisinden sonra gelecek zatı ismiyle (Hazreti Muhammed s.a.v) haber vermesi bakımından Müslümanların da önem verdiği İncil’dir. Yüzyıllar boyunca Hıristiyanlarca saklanan Barnaba İncili,  uzun bir maceradan sonra 20. yüzyılın  ilk yarısında iki İngiliz bilgini tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir. Önceleri Hıristiyan din adamı iken İslamiyet’i seçerek ihtida eden Anselmo Turmeda (Abdullah-i Tercüman) ve Abdülahad Davud gibi bilginlerin yazdıkları eserlerde Barnaba İncili üzerinde önemle durulmaktadır. Hıristiyanlar ise Barnaba İncilinin 16. yüz yılın sonlarına doğru Müslümanlığı seçmiş bir rahip tarafından yazıldığını iddia etmektedirler.[19]

10. Toma İncili : Şüpheli – uydurma ilan edilen İnciller arasında yer alan ve Hazreti İsa’ya ait 114 cümle konuşmayı içeren, bazı cümleleri ise Yeni Ahit İncilleriyle benzerlik arz eden bu kitabın 105. cümlesinde “İsa dedi ki : Babasını da anasını da bilen kimseye orospunun çocuğu denir” şeklinde oldukça tuhaf ve edep dışı bir ifade bulunmaktadır.[20]

11.Philip İncili : Toma İncili gibi 1945 yılında Mısır’da bulunan  ve “en eski Hıristiyan kayıtları” olduğu da söylenen Nag Hammadi Kıpti el yazmaları[21] arasında yer alan bu İncil de Hıristiyan dünyasının apokrif ilan ettiği metinlerdendir. Havarilerden biri tarafından yazıldığı sanılan Philip İncilinde geçen bazı cümleler Kur’an-ı Kerim’in “Hazreti İsa’nın gerçekte çarmıhta ölmediği, öyle sanıldığı” hususundaki görüşlerine uyum göstermektedir. Hazreti İsa’nın Mecdelli Meyrem ile evlendiği, çocukları ve torunları olduğu da belirtilmektedir.

12. Resullerin / Elçilerin İşleri : Luka tarafından yazıldığı tahmin edilen bu bölüm, Tarihi İnciller (Yeni Ahit’in ilk beş kitabı) grubuna dahil edilir ve Luka İncilinin devamı sayılır. Hıristiyan topluluğun gelişmesini[22] anlatır. İlk on iki bapta havarilerden sadece bazıları hakkında bilgi verirken geri kalan bölümlerde Pavlus’un faaliyetlerinden ve propaganda gezilerinden bahseder.

13. Talimi İnciller : Yeni Ahit’in ikinci bölümünü oluşturan mektuplara Talimi / Öğretici İnciller de denir. Pavlus’un ilk dokuz mektubuna Paulinik[23] Mektuplar, diğerlerine Pastoral[24] Mektuplar ve Petrus, Yuhanna, Yakup ve Yahuda’nın Mektuplarına da Katolik[25] Mektuplar adı verilir. Hıristiyanlığın temel inançları mektuplar bölümünde yer almaktadır.

14.Pavlus : M. S. 5 / 10 – 62 / 67 yılları arasında yaşamış ve Hıristiyanlığın gerçek mimarı sayılan Pavlus’un asıl adı Saul olup, Tarsus’ta doğmuştur. Çadırcılık yaparak geçinen Roma vatandaşı bir Yahudi’dir. Hazreti İsa’nın ve cemaatinin en büyük düşmanı iken, birden “İsa’nın kendisine görünüp görevlendirdiğini” iddia ederek Hıristiyanlığa yön vermeye çalışmıştır.  Havarilerden olmadığı ve onlar tarafından eleştirildiği halde kendisini “en üstün havariden bir eksiği olmayan havari” ilan etmiş[26] “Allah’ın iş arkadaşı” ve “Allah’ın sırlarının kahyası” olduğunu söylemiştir.[27] Mektuplarında bazen İsa’nın kişiliğine ve öğretilerine, bazen Hıristiyanlar için yasa hükmünde olan Eski Ahit kurallarına aykırı ifadelere rastlanmaktadır. Batı Anadolu’da, Makedonya’da ve Yunanistan’da propaganda gezileri düzenlemiştir.  Hakkında “tavizsiz bir monoteist”, “helenist”,  “mutasavvıf”, “histerik”, “sürekli vizyonlar gören bir epileptik (saralı)”, “aşkına karşılık bulamadığı için Yahudilikten intikam almaya çalışan bir aşık” … gibi çok farklı değerlendirmeler yapılmaktadır.[28] Hazreti İsa’nın getirdiği esasları değiştirdiği için tutuklanmış, saldırılara uğramış ve Neron döneminde Roma’da öldürülmüştür. 

Hıristiyanlar, Pavlus’a havarilerden fazla önem verirler. Havarilerin çoğunun basit balıkçılar, Pavlus’un ise, Yahudi yazılarını ve geleneklerini yakından incelemiş bir bilgin olduğunu söylerler. Tanrı’nın havarilere “yalın ve güçlü bir iman” bahşettiğini, Pavlus’a ise “öğretim sevgisi ve teolojik düşünce üretme melekesi” lütfettiğine inanırlar.[29] Bununla birlikte çağdaş Hıristiyan araştırmacılar arasında Pavlus’u eleştirenler ve “İsa hakkında tarihsel açıdan yanlış, yanıltıcı ve inanılmayacak kehanetler yazdığını” söyleyenler de bulunmaktadır. Mektuplarının sıhhat ve tedvini Hıristiyanlar arasında ihtilaf konusu olmuştur

Romalılara Mektubunda : Eski Ahit’le olan bağların koparılmasını[30] insanın günahkarlıktan ancak İsa’ya imanla aklanabileceğini ve artık “günahın insana hakim olamayacağını” vurgular. Yönetimlere saygılı olmayı tavsiye eder. [31] Pavlus’un misyonunu ve Hıristiyan teolojisini de ortaya koyan bu “en uzun ve öncelikli” mektubun Korint’te yazıldığı sanılmaktadır.

Romalılara Mektub’un yorumu 5. yüzyıldaki “asli günah tartışması” ile 16. yüzyıldaki “reform hareketinde” büyük rol oynamıştır.

Korintlilere Mektuplarında : Pavlus’un Efes’te ikameti sırasında yazdığı ilk mektup olduğu ve Korint’te çıkan olaylar üzerine yazdığı kabul edilir. Cemaat içindeki bölünmeyi önlemeye çalışır.[32] Kendisinden başkasına bağlanılmamasını ister. Her şeyin kaygısızca yenilebileceğini, evlenmemeyi[33] ve kiliseye yardımda bulunmayı tavsiye eder.

Galatyalılara Mektubunda : Yazıldığı tarih ve sıra konusunda farklı yaklaşımlar bulunan fakat orijinalliğini muhafaza ettiği kabul edilen bu mektupta “Sünnet olma geleneğinin” terk edilmesini ister[34] ve sünnetsizlerden uzaklaştığı için Petrus’u azarlar[35] Kendisinden başka (melek bile olsa) kimseye itibar edilmemesini tembih eder[36]

Efeslilere Mektubunda : Sahih olup olmadığı ihtilaflı mektuplardan biridir. Tanrı’nın ezelden beri gizli tutulan bir sırrının kendisine verildiğini söyler[37] Mesih sevgisi[38] insani davranışlar[39] karı – koca ilişkileri ile aile hayatı gibi konularda tavsiyelerde bulunur[40] Edebi farklılıklar ve teolojik ifadeler dikkate alınarak bu mektubun Pavlus’a ait olmadığı,  onun bir talebesi tarafından yazıldığı ileri sürülmüştür.

Filipililere Mektubunda : Avrupa’da kurulan ilk kiliseye hitaben yazılan bu mektup Mesih’in örnek alınmasından[41] “İsa inancından başka her şeyin zarar ve süprüntü” olduğundan söz eder [42] ve toplanan yardımlar için minnettarlığını bildirir. Bu mektubu muhtemelen M. S. 61 yılında Roma’da tutuklu iken yazdığı belirtilir.[43]

Koloselilere Mektubunda : İsa’nın, “Görünmez Tanrı’nın Görünümü” olduğunu ve her şeyin O’nun aracılığı ile yaratıldığını söyler[44] Mesih ile birlikte bütün suçların bağışlandığını[45] “şunu elleme … bunu tutma … buna dokunma …” gibi yasakların hiçbir yararının olmadığını savunur[46]

Selaniklilere Mektuplarında : Birinci Mektup hem Pavlus’un yazdığı mektupların ilki hem de Yeni Ahit’in en eski tarihli metni kabul edilir. İsadan sonra 51. yılın başlarında yazılmıştır. Pavlus’un Hıristiyanlığa girişinden yaklaşık on yedi yıl sonra ve Kudüs Cemaati ile ciddi ayrılıklara düştüğü dönemde Korint’te yazılmıştır. Tanrı’nın nasıl hoşnut edileceğinden bahseder[47] ve İsa’nın yeniden geleceği konusu üzerinde durur.[48] Herkesin kendi emeği ile geçinmesini tavsiye eder.[49]

Timoteos’a Mektuplarında : Kilise önderlerinde ve görevlilerde bulunması gereken özellikleri anlatır.[50]

Titus’a Mektubunda : Tahminen Girit’de bulunan cemaate, önder tayininde uyulacak esasları bildirir.[51]

Filimon’a Mektubunda : Tutuklu iken tanıştığı bir kaçak köle hakkında Kolosse Kilisesi önderlerinden (ve aynı zamanda o kaçak kölenin sahibi) olan Filimon’a ricada bulunur. “En kısa” mektuptur.[52]

15. Petrus : Havariler listesinde ilk sırayı alan ve “prens” olarak tanınan Petrus, Hazreti İsa’dan sonra cemaatin lideri olmuştur. Uzun süre Roma’da yaşamış olmasından dolayı Roma Kilisesinin (Katoliklerin) başı ve kurucusu sayılır. M. S. 64 veya 67 yılında Roma’da idam edilmiştir.[53] Petrus’un Mektupları M.S. 3. yüzyıldan itibaren Yeni Ahit külliyatına dahil edilmiştir. Devlet kurumlarına saygılı olmak[54] karı – koca ilişkileri[55] ve cemaat içinde yanlış öğreti yayılması[56] gibi konularda uyarılarda bulunur.

16.Yakup : Havarilerdendir. Hazreti İsa’nın üvey kardeşi olduğu da söylenir. İsa’dan sonra Filistin’de Yahudi asıllı Hıristiyanlar (Ebionitler) Cemaatini yönettiği ve Pavlus’un düşünceleri ile mücadele ettiği bilinmektedir.

Yakup’un Mektubu, Yeni Ahit Mektupları içinde en eski olanıdır. Diline sahip olmak, ayrım yapmamak, imanla birlikte amelin de gerekli olduğu … gibi 40 civarında tavsiyeyi içermektedir. Protestanlığın kurucusu Martin Luther’in, Yakup’un Mektubu hakkında “çerçöpten başka bir şey değil” şeklinde bir değerlendirmede bulunduğu belirtilir.[57]

17. İbranilere Mektup : Kime ait olduğu bilinmeyen[58] bu mektubun M. S. 80 – 90 yılları arasında yazıldığı sanılmaktadır. M.S. 360 yılından itibaren Yeni Ahit külliyatına dahil edilmiştir. Mektupta “kainatın Mesih aracılığı ile yaratıldığı, İsa’nın, Musa’dan üstün olduğu, yeni bir dönem – düzen vaadinin gerçekleştiği”  iddia edilmektedir. M.S. 393 Hippo ve 419 Kartaca Konsillerinde bu mektubun Pavlus tarafından yazıldığı ilan edilmiş ise de sonraki dönemlerde “yazarı bilinmeyen bir çalışma” olarak kabul edildi.

Yusuf Ulucan

---

[1] Yalnızca Matta İncili’nin Aramice olduğu fakat orijinal nüshasının kaybolduğu söylenir.

[2]  http:// www.kutsalkitap.org

[3] Maide Suresi (5) : 46

[4] Al-i İmran Suresi (3) : 3

[5] Prof. Dr. Y. Özemre, Toma İncili

[6] Bakınız : Prof. Dr. M. Hamidullah, Aziz Kur’an

[7] M. S. İkinci yüzyılda Tatianus isimli Suriyeli bir Hıristiyan din adamı mevcut İncillerden karma bir metin hazırlamış ise de  kilise  önderleri tarafından ciddiye alınmadığı için resmiyet kazanmamıştır.

[8] Prof. Dr. S. Yıldırım, Mevcut Kaynaklara Göre Hıristiyanlık

[9] Bakınız : Kutsal Kitap – Türkçe Yeni çeviri, Markos, Giriş Bölümü

[10] Prof. Dr. Y. Özemre, Toma İncili

[11] Prof. Dr. Y. Özemre, Toma İncili –Ramon J. Jusino’dan nakil-

[12] Yuhanna’nın 1. Mektubu : 4 / 7 – 16, 5 / 9

[13] Yuhanna’nın Vahyi: 5 / 1 – 4 

[14] Yuhanna’nın Vahyi: 5 / 6

[15] Yuhanna’nın Vahyi: 8 / 6

[16] Yuhanna’nın Vahyi: 15. bap

[17] Yuhanna’nın Vahyi: 16. bap

[18] Bakınız : TDV İslam Ansiklopedisi

[19] Thomas Michel, Hıristiyan Tanrıbilimine Giriş

[20] Toma’ya Göre İncil – İsa’nın 114 Hadisi

[21]Vatikan’ın Nag Hammadi Papirüsleri ile ilgili tutumunu eleştiren Don Brown şu ilginç açıklamayı yapmaktadır: “Ve tabii bir de 1945’te Nag Hammadi’de bulunan Kıpti Yazmaları vardır. Bu yazmalar gerçek Kase hikayelerini anlatmakla kalmadığı gibi, İsa’nın peygamberliğini insansı terimlerle açıklamıştır. Elbette yanlış bilgilendirme geleneğini sürdüren Vatikan, bu yazmaların duyulmasını engellemek için elinden geleni yapmıştır. Neden yapmayacaklardı ki? Yazmalar, tarihi uyuşmazlıklarla uydurmasyonları gün ışığına çıkartarak; yeni incilin siyasi çıkarlar güden adamlar tarafından derlenip düzenlendiğini açıkça ortaya koymaktaydı –İsa Mesih’i Tanrısallaştırarak; O’nun nüfuzunu, kendi iktidarlarını sağlamlaştırmak için kullanmışlardı

[22] M. S. 30 – 63 yılları arası dönem

[23] Batı Anadolu ve Makedonya’da yaşayan Hıristiyan topluluklara yazdığı

[24]Ruhani önderlere yazdığı

[25] Bölge ve cemaat ayırt edilmeksizin bütün Hıristiyanlara yazılmış olanlar

[26] Korintlilere 2. Mektubu : 11 / 5 – 6

[27] Korintlilere 1. Mektubu : 4 / 1

[28] Geniş bilgi için bakınız : Şinasi Gündüz, Pavlus Hıristiyanlığın Mimarı

[29] Thomas Michel, Hıristiyan Tanrıbilimine Giriş

[30] Bakınız: Romalılara: 7. Bap

[31] Romalılara: 13 / 1 – 7

[32] Korintlilere 1. Mektup : 1 / 10 – 13

[33] Korintlilere 1. Mektup : 7 / 1 – 16

[34] Galatyalılara: 5 / 2

[35] Galatyalılara: 2 / 14

[36] Galatyalılara: 1 / 8

[37] Efeslilere: 3 / 8 – 9

[38]Efeslilere: 3 / 16 – 19 

[39] Efeslilere: 5 / 3 – 21

[40] Efeslilere: 5 / 22 – 6 / 4

[41] Filipelilere: 2 / 1 – 11 

[42] Filipelilere: 3 / 8 – 9

[43] Kutsal Kitap – Türkçe Yeni Çeviri  Giriş Bölümü

[44] Koloselilere: 1 / 14 – 20

[45] Koloselilere: 2 / 13 

[46] Koloselilere: 2 / 20 – 21

[47] Selaniklilere 1. Mektup : 4 / 1 – 9

[48] Selaniklilere 1. Mektup : 4 / 13 – 17

[49] Selaniklilere 2. Mektup : 3 / 6 – 13

[50] Timoteus’a 1. Mektup : 4 / 6 – 22

[51] Titus: 2 / 1 – 3 / 11

[52] Pavlus’un tutukluluk dönemine ait olduğu düşünülen mektup, Efesoslulara ve Filippililere yazılanlarla birlikte “Esaret Mektupları” adıyla anılmaktadır.

[53] Die Bibel – Einheitübersetzung, Anhang X – Almanca Katolik Tercümenin eki

[54] Petrus’un 1. Mektubu : 2 / 13 – 17

[55] Petrus’un 1. Mektubu : 3 / 1 – 7

[56] Petrus’un 2. Mektubu : 2. bap

[57] İzharu’l – Hakk

[58] Yeni Ahit’in 1875, 1885 tarihli Osmanlıca ve 1611 – 1911 tarihli İngilizce metinlerinde  “Pavlus’un İbranilere Mektubu” denilirken, günümüz metinlerinde Pavlus ismi yer almamaktadır.